१७ जानेवारी पंडित बिरजू महाराज यांना पुण्यतिथी.

सुप्रसिद्ध कथ्थक नर्तक, पद्मविभूषण पंडित बिरजू महाराज यांना पुण्यतिथी निमित्त.

पंडित बृजमोहन मिश्रा (ज्यांना बिरजू महाराज म्हणूनही ओळखले जाते) ( 4 फेब्रुवारी 1938 - 17 जानेवारी 2022 ) हे प्रसिद्ध भारतीय कथ्थक नृत्यांगना होते . लखनौ कालिका - शास्त्रीय कथ्थक नृत्यातील बिंदादिन घराण्याचे ते प्रमुख नर्तक होते. पंडितजी हे कथ्थक नर्तकांच्या महाराज घराण्याचे वंशज होते, ज्यात त्यांचे दोन काका आणि काकू, शंभू महाराज आणि लच्छू महाराज यांचा समावेश होता ; आणि स्वतःचे वडील आणि गुरु अच्चन महाराजही येतात. जरी त्यांचा पहिला संबंध नृत्याशी असला तरी त्यांना गायनावरही चांगले प्रभुत्व होते आणि ते उत्तम शास्त्रीय गायकही होते. त्यांनी कथ्थक नृत्याला नवे आयाम जोडले आणि त्याला नवीन उंचीवर नेले. त्यांनी कथ्थकसाठी कलाश्रमही स्थापन केला आहे . याशिवाय त्यांनी जगभर फिरून हजारो नृत्याचे कार्यक्रम केले तसेच कथ्थक शिकणाऱ्यांसाठी शेकडो कार्यशाळा आयोजित केल्या.

    त्यांचे काका, शंभू महाराज यांच्यासोबत , भारतीय कला केंद्रात , ज्याला नंतर कथ्थक केंद्र म्हणून ओळखले गेले, नवी दिल्ली ; तेथे काम केल्यानंतर त्यांनी अनेक वर्षे या केंद्राचे अध्यक्षपदही भूषवले. पुढे १९९८ मध्ये तेथून निवृत्त झाल्यानंतर त्यांनी दिल्लीतही स्वतःची नृत्यशाळा कलाश्रम उघडली. बिरजू महाराज यांचे १६ जानेवारी २०२२ रोजी निधन झाले.

प्रारंभिक जीवन आणि पार्श्वभूमी

    बिरजू महाराज यांचा जन्म कथ्थक नृत्यासाठी प्रसिद्ध जगन्नाथ महाराज यांच्या घरी झाला, ज्यांना लखनौ घराण्याचे अच्चन महाराज म्हटले जात होते . रायगड संस्थानात तो दरबारी नर्तक होता. सुरुवातीला त्याचे नाव दुखरन ठेवण्यात आले होते, कारण त्या दिवशी ज्या रुग्णालयात त्याचा जन्म झाला, तेथे फक्त इतर मुलींचा जन्म झाला, त्यामुळे त्याचे नाव ब्रिजमोहन ठेवण्यात आले. हे नाव पुढे 'बिरजू' आणि त्यातून 'बिरजू महाराज' असे अपभ्रंश झाले. 

    त्यांनी त्यांचे काका लच्छू महाराज आणि शंभू महाराज यांच्याकडून प्रशिक्षण घेतले आणि त्यांनी वयाच्या सातव्या वर्षी त्यांच्या आयुष्यातील पहिले गायन केले. 20 मे 1947 रोजी ते केवळ 9 वर्षांचे असताना त्यांच्या वडिलांचे निधन झाले. काही वर्षांच्या मेहनतीनंतर त्यांचे कुटुंब दिल्लीत राहू लागले.

व्यावसायिक जीवन

    बिरजू महाराज यांनी वयाच्या अवघ्या १३ व्या वर्षी संगीत भारती, नवी दिल्ली येथे नृत्याचे धडे देण्यास सुरुवात केली. त्यानंतर त्यांनी दिल्लीतील भारतीय कला केंद्रातच अध्यापन सुरू केले . काही काळानंतर, त्यांनी कथ्थक केंद्रात ( संगीत नाटक अकादमीचे एक युनिट) शिकवण्यास सुरुवात केली. येथे ते प्राध्यापक आणि संचालकही होते. त्यानंतर ते 1998 मध्ये तेथून निवृत्त झाले. यानंतर दिल्लीतच कलाश्रम नावाची ड्रामा स्कूल सुरू झाली.

    त्यांनी सत्यजित रे यांच्या शतरंज के खिलाडी चित्रपटाचे संगीत दिले आणि त्यातील दोन गाण्यांवर नृत्य देखील गायले. याशिवाय 2002 मध्ये आलेल्या देवदास या हिंदी चित्रपटातील ' काहे छेड छेड मोहे' या गाण्यासाठी त्यांनी नृत्य रचनाही केली होती . याशिवाय , देढ इश्किया , उमराव जान आणि संजय लीला भन्साळी दिग्दर्शित बाजीराव मस्तानी यांसारख्या अनेक हिंदी चित्रपटांमध्येही कथ्थक नृत्याची जोड देण्यात आली होती .

पुरस्कार आणि सन्मान

    बिरजू महाराजांना सुरुवातीपासूनच त्यांच्या क्षेत्रात खूप प्रशंसा आणि सन्मान मिळाले, त्यापैकी 1986 मध्ये पद्मविभूषण , संगीत नाटक अकादमी पुरस्कार आणि कालिदास सन्मान हे प्रमुख आहेत. यासोबतच काशी हिंदू विद्यापीठ आणि खैरागड विद्यापीठातून त्यांना मानद डॉक्टरेट पदव्या मिळाल्या .2016 मध्ये, बाजीराव मस्तानी या हिंदी चित्रपटातील "मोहे रंग दो लाल" या गाण्यावर नृत्य दिग्दर्शनासाठी त्यांना फिल्मफेअर पुरस्कार मिळाला .

• 2002 मध्ये लता मंगेशकर पुरस्कार .

• भारत मुनी सन्मान.

• 2012 मध्ये सर्वोत्कृष्ट नृत्य दिग्दर्शनासाठी राष्ट्रीय चित्रपट पुरस्कार : विश्वरूपम चित्रपटासाठी. 

 

 "वसुधैव कुटुम्बकम्"

दररोज आपण आपल्या जीवनात रात्रंदिवस होणाऱ्या बदलाचे किंवा घडामोडींचे साक्षीदार असतो. परंतु आपल्या वसुंधरेवर कधी व कुठे काय घडले अश्याच अधिक माहिती जाणून घेण्याकरिता खालील लिंक वर क्लिक करा. 

=> दैनंदिन दिन विशेष.