वसंत आपुले रंग भरत येतो पाहा, त्याच्या आगमनाने बहरल्या या दिशा दहा...! वसंत पंचमी सर्वांना हार्दिक शुभेच्छा.
बसंत पंचमी किंवा श्री पंचमी हा हिंदू सण आहे . या दिवशी विद्येची देवी सरस्वती , कामदेव आणि विष्णू यांची पूजा केली जाते . ही पूजा विशेषतः भारत , बांगलादेश , नेपाळ आणि इतर अनेक देशांमध्ये मोठ्या उत्साहाने साजरी केली जाते . या दिवशी पिवळे कपडे घाला . धर्मग्रंथांमध्ये, बसंत पंचमीचा उल्लेख ऋषी पंचमी म्हणून करण्यात आला आहे, तर पुराण, धर्मग्रंथ आणि अनेक काव्यग्रंथांमध्येही तिचे विविध प्रकारे वर्णन केले आहे.
प्राचीन भारत आणि नेपाळमध्ये, सहा ऋतूंपैकी ज्यामध्ये संपूर्ण वर्ष विभागले गेले होते, वसंत ऋतू हा लोकांचा सर्वात इच्छित ऋतू होता. फुलांवर वसंत ऋतू आला की, शेतात मोहरीची फुले सोन्यासारखी चमकू लागली, जवा आणि गव्हाच्या कानांना बहर येऊ लागला, आंब्याच्या झाडांवर मोहोर दिसू लागला आणि रंगीबेरंगी फुलपाखरे सर्वत्र घिरट्या घालू लागली. वावटळी अखंडपणे फिरू लागली. वसंत ऋतुचे स्वागत करण्यासाठी, माघ महिन्याच्या पाचव्या दिवशी एक मोठा उत्सव साजरा केला जातो ज्यामध्ये विष्णू आणि कामदेवाची पूजा केली जाते. याला वसंत पंचमीचा सण म्हणत.
उपनिषदांच्या नुसार, सृष्टीच्या सुरुवातीच्या काळात ब्रह्मदेवाने सजीवांची, विशेषत: मानवी प्रजातींची निर्मिती केली. पण तो त्याच्या सर्जनशीलतेवर समाधानी नव्हता, त्याला असे वाटले की काहीतरी हरवले आहे ज्यामुळे सर्वत्र शांतता पसरली होती. ऋषीमुनींच्या उपनिषदे आणि पुराणांचा स्वतःचा अनुभव असला तरी, जर ते आपल्या पवित्र धर्मग्रंथांशी जुळत नसेल तर ते वैध नाही. तेव्हा या समस्येचे निराकरण करण्यासाठी ब्रह्मदेवाने आपल्या तळहातातील कमंडलातील पाणी घेतले, ते संकल्प म्हणून शिंपडले आणि भगवान श्री विष्णूची स्तुती करण्यास सुरुवात केली. ब्रह्मदेवाची स्तुती ऐकून भगवान विष्णू ताबडतोब त्यांच्यासमोर हजर झाले आणि त्यांची समस्या जाणून भगवान विष्णूंनी आदिशक्ती दुर्गा मातेचे आवाहन केले . भगवान विष्णूच्या आवाहनामुळे देवी दुर्गा लगेच तेथे प्रकट झाली, त्यानंतर ब्रह्मा आणि भगवान विष्णूंनी तिला हे संकट दूर करण्याची विनंती केली.
ब्रह्माजी आणि विष्णूजींचे म्हणणे ऐकून, त्याच क्षणी आदिशक्ती दुर्गा मातेच्या शरीरातून एक जड पांढऱ्या रंगाची चमक निघाली जी दैवी स्त्रीच्या रूपात रूपांतरित झाली. हे रूप एका चतुर्भुज सुंदर स्त्रीचे होते जिच्या एका हातात वीणा आणि दुसऱ्या हातात वर मुद्रा होती. बाकीच्या दोन हातात पुस्तक आणि जपमाळ होती. श्री दुर्गेच्या शरीरातून निघणाऱ्या तेजातून आदिशक्तीचे दर्शन होताच देवीने वीणाचा मधुर नाद केला त्यामुळे जगातील सर्व प्राणिमात्रांना वाणीची प्राप्ती झाली. पाण्याच्या प्रवाहात आवाज येत होता. वारा सुटू लागला. मग सर्व देवांनी शब्द आणि सार देणाऱ्या देवीला "सरस्वती" म्हणून संबोधले, ती भाषणाची प्रमुख देवता.
तेव्हा आदिशक्ती भगवती दुर्गा ब्रह्माजींना म्हणाली की, माझ्या तेजातून जन्मलेली ही सरस्वती देवी तुमची पत्नी होईल, ज्याप्रमाणे लक्ष्मी ही श्री विष्णूची शक्ती आहे, पार्वती ही महादेव शिवाची शक्ती आहे, त्याचप्रमाणे ही देवी सरस्वती तुमची शक्ती असेल. असे म्हणत आदिशक्ती श्री दुर्गा सर्व देवांसमोर अंतर्धान पावली. यानंतर सर्व देव सृष्टीच्या व्यवस्थापनात गुंतले.
प्राणो देवी सरस्वती वाजेभिरवाजिनिवती धीमनीत्रयवतु ।
वसंत ऋतूचे आगमन होताच निसर्गाचा प्रत्येक भाग फुलतो. माणसंच नाही तर पशू-पक्षीही आनंदाने भरून येतात. रोज सूर्य नव्या उमेदीने उगवतो आणि नवचैतन्य देऊन दुसऱ्या दिवशी पुन्हा येण्याची ग्वाही देऊन निघून जातो.
हा संपूर्ण माघ महिना उत्साहवर्धक असला तरी वसंत पंचमी (माघ शुक्ल) या सणाचा भारतीय जीवनावर अनेक प्रकारे परिणाम होतो. प्राचीन काळापासून, हा दिवस ज्ञान आणि कलेची देवी माता सरस्वतीचा जन्मदिवस मानला जातो. भारत आणि भारतीयत्वावर प्रेम करणारे शिक्षणतज्ज्ञ या दिवशी माँ शारदाची पूजा करतात आणि तिला अधिक ज्ञानी बनण्यासाठी प्रार्थना करतात. कलाकारांबद्दल काय बोलावे? सैनिकांना जे महत्त्व त्यांच्या शस्त्रास्त्रांना आणि विजयादशमीला आहे, विद्वानांना त्यांच्या ग्रंथ आणि व्यास पौर्णिमेला आहे, व्यापाऱ्यांना त्यांच्या तराजू, वजन, खाती आणि दिवाळी, वसंत पंचमीला कलाकारांसाठी आहे. कवी असो वा लेखक, गायक असो वा वादक, नाटककार असो वा नर्तक, प्रत्येकजण आपल्या वाद्यांचे पूजन आणि माता सरस्वतीच्या पूजनाने दिवसाची सुरुवात करतो.
यासोबतच हा सण आपल्याला भूतकाळातील अनेक प्रेरणादायी घटनांची आठवण करून देतो. सर्वप्रथम ते आपल्याला त्रेतायुगाशी जोडते . रावणाने सीतेचे अपहरण केल्यानंतर श्रीराम तिच्या शोधात दक्षिणेकडे निघाले. त्यांनी भेट दिलेल्या ठिकाणी दंडकारण्य देखील होते . येथे शबरी नावाची भेलानी राहत होती . जेव्हा राम तिच्या झोपडीत आला, तेव्हा तिचे भान हरपले आणि ती चाखून रामजींना गोड मनुका खाऊ लागली. प्रेमात झोपी जाण्याचा हा प्रसंग रामकथेतील सर्व गायकांनी आपापल्या पद्धतीने मांडला.
दंडकारण्यचे ते क्षेत्र आजकाल गुजरात आणि मध्य प्रदेशात पसरले आहे. गुजरातच्या डांग जिल्ह्यात एक ठिकाण आहे जिथे शबरी आईचा आश्रम होता. वसंत पंचमीच्या दिवशी रामचंद्रजी तेथे आले होते. आजही त्या भागातील वनवासी एका खडकाची पूजा करतात, त्या दगडावर श्रीराम येऊन बसले होते, अशी त्यांची श्रद्धा आहे. तेथे शबरी मातेचे मंदिरही आहे.
गुरू रामसिंग यांनी गोरक्षण , स्वदेशी , स्त्री मुक्ती, आंतरजातीय विवाह , सामूहिक विवाह इत्यादींवर भर दिला . ब्रिटीश राजवटीवर बहिष्कार टाकणारे आणि स्वतःची स्वतंत्र टपाल आणि प्रशासकीय यंत्रणा चालवणारे ते पहिले होते. दरवर्षी मकर संक्रांतीला भैणी गावात जत्रा भरत असे . 1872 मध्ये, जत्रेत येत असताना, त्यांच्या एका शिष्याला इंग्रजांनी घेरले होते, हे ऐकून त्यांना राग आला. त्यांनी त्या गावावर हल्ला केला, पण इंग्रज सैन्य पलीकडून आले. त्यामुळे युद्धाचे नशीब फिरले.
या संघर्षात अनेक कुका योद्धे शहीद झाले आणि 68 पकडले गेले. त्यापैकी 50 मालेरकोटला येथे तोफेसमोर उभे करण्यात आले आणि 17 जानेवारी 1872 रोजी उडवण्यात आले. उर्वरित 18 जणांना दुसऱ्या दिवशी फाशी देण्यात आली. दोन दिवसांनंतर गुरु रामसिंग यांनाही अटक करण्यात आली आणि त्यांना बर्मामधील मंडाले तुरुंगात पाठवण्यात आले . तेथे 14 वर्षे अतोनात छळ सहन केल्यानंतर त्यांनी 1885 मध्ये देह सोडला.
राजा भोजचा वाढदिवस फक्त वसंत पंचमीला येतो. राजा भोज या दिवशी एक मोठा उत्सव आयोजित करत असत ज्यामध्ये संपूर्ण लोकांसाठी एक मोठी मेजवानी आयोजित केली जात असे जे चाळीस दिवस चालत असे.
वसंत पंचमी हा हिंदी साहित्यातील अजरामर महान कवी सूर्यकांत त्रिपाठी 'निराला' यांचा जन्मदिवस (२८.०२.१८९९) आहे . निराला जींना गरिबांवर अपार प्रेम आणि वेदना होत्या. तो आपले पैसे आणि कपडे गरिबांना खुलेआम देत असे. त्यामुळे लोक त्यांना 'महाप्राण' म्हणत. या दिवशी जन्मलेले लोक प्रयत्न केल्यास खूप दूर जातात.
 |
| "वसुधैव कुटुम्बकम्" |
